Mùng 5 tháng 5 âm lịch – Tết Đoan Ngọ – được xem là “ngày giết sâu bọ”, nhưng không phải ai cũng hiểu rõ phải ăn gì, ăn lúc nào, ăn ra sao để đạt được ý nghĩa trừ tà, thanh lọc cơ thể đúng như truyền thống người xưa. Có người ăn cho có lệ, có người ăn sai thời điểm, cũng có người tưởng nhầm món cúng là món dùng, khiến nghi lễ tâm linh này mất đi hiệu quả vốn có.
Trong văn hóa dân gian Việt, ăn uống trong ngày Tết Đoan Ngọ không đơn thuần là chuyện ẩm thực, mà là một nghi lễ trừ tà – dưỡng sinh – giữ gìn cân bằng âm dương trong cơ thể và không gian sống. Bởi tháng 5 là thời điểm “âm dương giao tranh”, sâu bệnh phát triển, thời tiết khắc nghiệt dễ làm con người suy yếu.
Vậy, người Việt xưa ăn gì vào Tết Đoan Ngọ? Ăn vào thời khắc nào để phát huy công dụng trừ tà diệt độc? Và những món ăn nào mang ý nghĩa tâm linh đặc biệt trong ngày lễ này? Bài viết dưới đây sẽ giải đáp đầy đủ, chuẩn xác nhất theo đúng phong tục truyền thống.
1. Ăn rượu nếp – món đầu tiên và bắt buộc trong ngày “giết sâu bọ”
Rượu nếp là món ăn đặc trưng và quan trọng nhất trong ngày Tết Đoan Ngọ. Từ lâu, người Việt quan niệm rằng vào buổi sáng sớm mùng 5 tháng 5, nếu ăn rượu nếp (thường là nếp cẩm hoặc nếp trắng nấu chín rồi lên men), thì có thể “giết” được các loại ký sinh trong đường ruột – còn gọi nôm na là “sâu bọ”.
Lý do nằm ở chỗ: sáng sớm là lúc các loại vi khuẩn, giun sán dễ bị tiêu diệt do cơ thể chưa nạp thức ăn mới, trong khi rượu nếp có vị cay nồng, tính ấm, giúp làm ấm tỳ vị, thúc đẩy khí huyết lưu thông, sát khuẩn tiêu thực. Ngoài ra, mùi vị lên men còn mang tính xua đuổi âm khí, tạo dương khí mạnh trong cơ thể – giúp tâm – thân đều sạch.
Rượu nếp thường được dùng ngay sau khi ngủ dậy, trước cả khi súc miệng hay ăn bất kỳ thứ gì khác, như một nghi lễ thanh lọc đầu ngày. Nếu dùng sai thời điểm, công dụng “giết sâu bọ” sẽ không còn trọn vẹn.
Món ăn bắt buộc trong ngày Tết Đoan Ngọ (Ảnh: Báo lao động)
2. Ăn các loại trái cây có vị chua – để tiêu độc, hạ nhiệt
Tết Đoan Ngọ diễn ra đúng thời điểm mùa hè oi bức, là lúc cơ thể dễ sinh nhiệt, khó điều hòa. Do đó, người xưa thường ăn thêm các loại trái cây có vị chua nhẹ, tính mát, có tác dụng giải nhiệt, tiêu độc, diệt khuẩn tự nhiên.
Các loại trái cây phổ biến như mận, vải, dưa hấu, dứa, xoài xanh, cóc hoặc chùm ruột. Dân gian tin rằng những loại quả có màu đỏ hoặc tím đậm như mận hậu hay vải thiều, không chỉ bổ máu mà còn tượng trưng cho dương khí mạnh, giúp đẩy lùi tà khí đang tích tụ trong mùa “nhiệt độc”.
Tuy nhiên, cũng cần lưu ý: không nên ăn lạnh, ăn sống quá nhiều vào buổi sáng – dễ gây tổn thương tỳ vị. Người già, trẻ nhỏ nên chọn các loại quả chín, ít chua, vừa phải.
3. Bánh tro – món ăn mang tính “âm” để cân bằng “dương”
Nghe có vẻ mâu thuẫn, nhưng trong triết lý âm dương ngũ hành, sự điều hòa luôn là then chốt. Trong khi rượu nếp và trái cây mang tính dương, sát khuẩn mạnh, thì bánh tro lại có tác dụng “hạ hỏa” và thanh lọc âm thầm.
Bánh tro (hay còn gọi là bánh gio) được làm từ bột nếp ngâm trong nước tro sạch, gói bằng lá dong hoặc lá chuối rồi đem luộc. Món ăn có vị nhạt, tính mát, thường ăn kèm với mật mía – là cách để trung hòa năng lượng, tránh làm cơ thể quá nhiệt sau khi ăn nhiều món cay nóng.
Bánh tro cũng tượng trưng cho sự giản dị, thuần khiết – mang ý nghĩa “rửa sạch điều xấu” – một hình thức giải nghiệp nhẹ nhàng trong tâm linh dân gian.
4. Món ăn kiêng kỵ trong ngày Tết Đoan Ngọ – không phải gì cũng ăn được
Dù là ngày lễ “ăn để trừ sâu bọ”, nhưng không phải món gì cũng dùng được. Một số món ăn nên tránh dùng trong sáng mùng 5 gồm:
Thịt sống, đồ tái, các món chiên rán nhiều dầu mỡ – vì sẽ khiến dạ dày quá tải, khí trệ nặng hơn, làm mất đi công năng thanh lọc.
Món lạnh như kem, nước đá, sữa chua ướp lạnh – dễ gây hàn tỳ, tiêu hao dương khí, làm yếu hệ miễn dịch trong ngày khí độc vượng.
Các món có vị tanh mạnh (như mắm tôm, cá ủ chua, mắm nêm) nếu không được chế biến kỹ, cũng dễ gây nhiễm khuẩn hoặc xung khắc khí trường trong nhà.
Quan trọng hơn cả là phải giữ tâm thanh tịnh khi ăn. Không tranh cãi, không than vãn, không ăn trong lúc tâm loạn – vì theo dân gian, năng lượng trong ngày Tết Đoan Ngọ rất nhạy, có thể hấp thu cả trạng thái cảm xúc vào thức ăn.
5. Ý nghĩa sâu xa của việc “ăn để trừ sâu bọ” – không chỉ là chuyện tiêu hóa
Theo người xưa, “sâu bọ” trong ngày mùng 5 tháng 5 không chỉ ám chỉ giun sán hay côn trùng trong bụng, mà còn tượng trưng cho những năng lượng xấu trong thân – tâm – trí. Là thói quen xấu, là bệnh tật tích tụ, là u mê phiền não… Việc ăn rượu nếp, bánh tro, trái cây, chẳng khác nào một nghi lễ “gột rửa tâm linh”, thanh lọc thân thể giữa mùa hè nóng bức.
Tết Đoan Ngọ vì vậy không chỉ là ngày tạ ơn trời đất, tổ tiên đã giúp mùa màng tươi tốt, mà còn là dịp để con người “giao hòa với vũ trụ”, điều chỉnh nhịp sống, trút bỏ cặn bã trong cơ thể và tâm thức, để bước vào nửa năm sau với tinh thần sáng suốt và mạnh mẽ hơn.
Việc "ăn để trừ sâu bọ" có ý nghĩa rất quan trọng (Ảnh: Báo lao động)
KẾT LUẬN
Ăn trong ngày Tết Đoan Ngọ không phải để no, mà là để thanh – thanh khí, thanh lọc, thanh tâm. Từng món ăn mang theo niềm tin dân gian, truyền thống ngàn đời và cả tinh thần dưỡng sinh đậm chất phương Đông. Nếu biết chọn đúng món, đúng thời điểm, giữ đúng tâm thái khi ăn, thì mùng 5 tháng 5 không chỉ là “ngày giết sâu bọ” mà còn là ngày tái tạo thân – tâm, để con người sống hài hòa hơn với trời đất và chính mình.
Hiểu đúng để thực hành đúng – đó cũng là cách ta giữ gìn truyền thống, mà không làm mai một đi cái hồn của phong tục Việt.